Του Ιωσήφ Παρασκευά, Υποψήφιου Διδάκτορα στο ΕΜΠ
Εδώ και ένα μήνα προβάλλεται στην τηλεόραση των ΗΠΑ η σειρά Cosmos, μια νέα έκδοση της παλιότερης εκπομπής (1980) την οποία παρουσίαζε ο αστροφυσικός Carl Sagan, και η οποία τον έκανε ευρύτερα γνωστό στο κοινό. Η σειρά, για όποιον δεν ξέρει, παρουσιάζει (και παρουσίαζε) τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις της επιστήμης καθώς και σημαντικά στοιχεία στην ιστορία της επιστήμης. Η σειρά τότε έγινε θρύλος σε όλο τον κόσμο, πάρα πολλά παιδιά που την παρακολούθησαν θέλησαν να γίνουν και έγιναν αργότερα επιστήμονες – και ο Carl Sagan έγινε ίνδαλμα. Έτσι η ανακοίνωση της νέας σειράς έγινε δεκτή –παγκοσμίως- με μεγάλη χαρά και προσμονή, όχι μόνο από επιστήμονες αλλά και από όποιον αγαπάει την επιστήμη. Ήταν δε τόσο σημαντική η πρεμιέρα της, που ο Πρόεδρος των ΗΠΑ την προλόγισε: έστω και σαν εικόνα δείχνει ότι σε κάποιες κοινωνίες η επιστήμη, παρά τα προβλήματα που υπάρχουν, κατέχει κεφαλαιώδη σχέση στην κοινωνία.
Πριν κάτι μήνες όμως, εδώ στην Ελλάδα την ίδια μέρα, είδα δύο διαφορετικά άρθρα και έκανα έναν ιδιαίτερο συνδυασμό μεταξύ τους. Το ένα αναφερόταν στο γεγονός ότι αν ρωτήσεις οποιοδήποτε στην Ελλάδα το πιθανότερο είναι ότι δεν θα ξέρουμε κάποιον νομπελίστα επιστήμονα. Το άλλο αναφερόταν στα χρόνια που πέρασαν από τον θάνατο του Τσε Γκεβάρα το οποίο κυκλοφόρησε πολύ στο internet με την ανάλογη ενθουσιώδη αντιμετώπιση. Από τα πρώτα σχολικά χρόνια μου κατάλαβα κάτι το οποίο στην συνέχεια θα έπαιρνε μια πιο σαφή μορφή. Η νεολαία της Ελλάδας σήμερα, από το σχολείο ακόμα, πάσχει από έλλειψη οράματος. Και ένας τρόπος που το βγάζει αυτό είναι η έλλειψη δημιουργικών ινδαλμάτων. (Ένας άλλος τρόπος είναι να πιστεύει σε συνωμοσίες, μεταφυσικά μαντζούνια, “καθηγητές παντογνώστες” και αστρολογίες τα οποία είναι θέματα για άλλη φορά). Στα φοιτητικά χρόνια δε, μπορούσε κάνεις να δει ότι τα περισσότερα ινδάλματα ήταν τύπου “Τσε” – άλλωστε οι φοιτητές ήταν πολλές φορές αρκετά “ψαγμένοι” για να έχουν ως ίνδαλμα έναν ηθοποιό ή έναν τραγουδιστή… Κι έτσι γεμίσαμε στο απόλυτο τρέντυ ίνδαλμα με την εικόνα σε κόκκινο φόντο που την βλέπεις σε όλα τα Πανεπιστήμια κι όχι μόνο…
Δεν μπορώ να εξηγήσω πως τόσοι αυτοανακηρυσσόμενοι αντικομφορμιστές, θεωρούν ότι δηλώνουν τον αντικομφορμισμό τους φορώντας την τρέντυ πια μπλούζα με τον Τσε. Θα μου έλεγε κάποιος, γιατί αποτελεί ίνδαλμα αγώνων για τον λαό του. Στην τελική όμως γιατί όχι τον Κολοκοτρώνη, που είναι και πιο οικείος; Και έστω, έστω να δεχθώ ότι τώρα μέσα στην κρίση δείχνουν με αυτό τον τρόπο την «επανάσταση» τους οι νέοι. Μα αυτό το τρεντ υπάρχει χρόνια, όταν ακόμα τα ίδια αυτά παιδιά ζούσαν μέσα στην προστατευόμενη φούσκα της ευμάρειας που έχτισαν οι γονείς τους και φυσικά η κοινωνία και το κράτος (με τα επιδόματα, τις επιχορηγήσεις και τους διορισμούς σε όποιον ψήφιζε σωστά…).
Αντίθετα αν ρωτήσουμε τους νέους στο σχολείο, αλλά και πιο μετά, θα δούμε ότι ελάχιστοι έχουν σαν ίνδαλμα κάποιον επιστήμονα. Κι όμως υπάρχουν τόσα παραδείγματα, που ο καθένας θα μπορούσε να βρει ένα που να του ταιριάζει: Carl Sagan, Albert Einstein, John von Neumann, Nikola Tesla, Γιώργος Παπανικολάου… Να διευρύνουμε την αναζήτηση και να βάλουμε κι ανθρώπους που μπορεί να μην ήταν απαραίτητα επιστήμονες αλλά έπαιξαν ρόλο στην σημερινή εποχή; Steve Jobs, Bill Gates, Elon Musk, Linus Torvalds…
Το ότι την σημερινή εποχή έχουμε internet, υπολογιστές, φάρμακα, αύξηση του προσδόκιμου της ζωής, ιατρικά μηχανήματα, αυτοκίνητα, αεροπλάνα, όλα αυτά οφείλονται σε πάρα πολλούς ανθρώπους που κόπιασαν στην ζωή τους για να τα προσφέρουν στην ανθρωπότητα. Άνθρωποι με προσωπικές ιστορίες πολλές φορές πιο επαναστατικές και πιο εντυπωσιακές από δέκα Τσε. Που έδωσαν την ζωή τους για να θεωρούμε εμείς σήμερα κάποια πράγματα δεδομένα. Που είχαν να αντιμετωπίσουν τον συντηρητισμό ή τα καθεστώτα της εποχής τους (να θυμίσουμε πόσους επιστήμονες απείλησε ή κι έκαψε η Ιερά Εξέταση ή εξεδίωξε το πιο συντηρητικό κομμάτι όλων των εκκλησιών για να πούμε ένα απλό παράδειγμα;). Και στο τέλος κατόρθωσαν να βοηθήσουν όχι απλά εκατομμύρια συμπατριώτες τους αλλά (δισ)εκατομμύρια ανθρώπους και τις γενιές μετά από αυτούς σε όλο τον κόσμο.
Κι όμως αν ρίξει κάνεις μια ματιά σε άλλες χώρες, θα δει ότι η επιστήμη είναι μέσα στην ζωή τους ένα πράγμα συνδεδεμένο. Παιδιά έχουν σαν ίνδαλμα αστροναύτες. Σε άλλες χώρες βλέπουμε επιστήμονες να είναι “celebrities”. Να πηγαίνουν σε σχολεία για ομιλίες και να γίνεται πανικός. Τα ΜΜΕ σαφώς παίζουν τον ρόλο τους, αλλά μην ξεχνάμε ότι υπάρχει διαδραστικότητα: αν η κοινωνία αναζητούσε τα αντίστοιχα ινδάλματα τότε αναπόφευκτα και τα ΜΜΕ θα δίνανε περισσότερο χρόνο σε αυτά. Εδώ αν πάει ένας επιστήμονας σε κάποιο σχολείο οι περισσότεροι θα το δουν σαν ευχάριστο διάλειμμα – αν πάει όμως κάποιος τραγουδιστής ή ηθοποιός (ή δημοσιογράφος που είναι και της μόδας τελευταία γκουχ γκουχ) του σταρ σίστεμ θα κάνουν ουρές απ’εξω κι όλες οι τοπικές εφημερίδες θα κάνουν το νέο αφίσα.
Στην τελική ας δεχθώ για την οικονομία της συζήτησης ότι για κάποιον λόγο ένας νέος έχει σαν ίνδαλμα τον Τσε. Δεν μπορώ όμως να δεχθώ ότι αν βγαίνεις από την ιατρική, δεν σκέφτεσαι ότι θες να γίνεις ένας νέος Παπανικολάου. Δεν μπορώ να δεχθώ ότι όταν βγαίνεις από το φυσικό δεν θες να γίνεις ένας νέος Einstein. Δεν μπορώ να δεχθώ ότι ο Τσε έχει μέσα σου περισσότερη αξία. Δεν μπορώ να δεχθώ ότι δεν μπορείς να δεις το πως εσύ θα προσφέρεις στην ανθρωπότητα μέσα από αυτό που αντιστοιχεί στη δική σου προσωπικότητα.
Η λαιφσταλίστικη αποχαύνωση των χρόνων της μεταπολίτευσης, και ειδικά μετά το 80, δεν έδωσε την ευκαιρία στους νέους να αναζητήσουν δημιουργικά ινδάλματα. Αυτά τα ινδάλματα απαιτούν πολλή δουλειά και θυσίες που ξεπερνάνε πολλές φορές τα στενά ανθρώπινα όρια. Κι έτσι σήμερα οι νέοι, στερημένοι από κίνητρα, ιδέες και φαντασία, βουλιάζουν σε δανεικά ινδάλματα της μάζας. Όχι δεν μπορώ να πειστώ ότι ο νέος που φοράει το μπλουζάκι Τσε δεν επηρεάστηκε από την μάζα. Αλλά δεν είναι η δική του ταυτότητα. Είναι η ταυτότητα που του επέβαλλε η μάζα. Όταν σε μια κοινωνία που έχει γευτεί τα καλά της αστικής δημοκρατίας, η νεολαία θεωρεί ίνδαλμα τον Τσε, κι όχι τους επιστήμονες που έφτιαξαν τα μέσα για να επιβιώνει και να ζει καλύτερα (ναι εσύ που θα πεις για την κρίση, πιστεύεις με το χέρι στην καρδιά ότι είναι χειρότερα τώρα από ότι πριν 100 χρόνια;), τότε υπάρχει σοβαρό πρόβλημα αντίληψης.
Πριν κλείσω θα σημειώσω ότι αρκετοί ίσως μου πουν καλύτερα τον Τσε από κάτι celebrities της σειράς που μας πλασάρουν τα ΜΜΕ. Ο λόγος άλλωστε που δεν αναφέρθηκα εκτενέστερα σε ινδάλματα τύπου τηλεαστέρων και διαττόντων καλλιτεχνών, είναι διότι είναι τόσο προφανές το κενό ουσίας σε αυτή την περίπτωση κι έχει σχολιασθεί τόσο πολύ στο παρελθόν που δεν θα προσέθετα κάτι νεότερο. Αλλά γιατί να έχω να διαλέξω μεταξύ αυτών των δύο άκρων; Γιατί να μην θέλουμε κάτι ακόμα καλύτερο, που να τονίζει την ανθρώπινη δημιουργικότητα; Και μιας και λέγαμε για τα άρθρα που είδα, αξίζει να σημειώσω και το εξής: Και τα δυο ήταν σε γνωστά site – μαντέψτε πιο είχε τα περισσότερα likes και shares στο Facebook… Είναι να σε πιάνει απογοήτευση…
ΥΓ1. Ο προσεκτικός αναγνώστης θα πει ότι χρησιμοποίησα τον όρο “επιστήμονας” ακόμα και για μηχανικούς ή εφευρέτες. Τυπικά υπάρχει μια διαφοροποίηση αλλά έχουμε ακόμα βήματα μέχρι να καταλάβουμε σαν κοινωνία γιατί στο εξωτερικό λένε “scientists and engineers”.
ΥΓ2. Όσοι δεν έχουν δει ούτε το Cosmos του 1980 ούτε την νέα έκδοση, προτείνω να τα δουν (με τα παιδιά τους αν είναι εφικτό) με αυτή την σειρά – είναι εύκολο να βρείτε όλα τα επεισόδια στο internet (και νόμιμα…).