Μια γυναίκα που φοράει ένα μακρύ φόρεμα με κεντήματα από μετάξι συνομιλεί με ένα μέλος από το προσωπικό της κουζίνας. Η γυναίκα είναι η δρ. Σάιντα Άνουα, που εργαζόταν στο ινστιτούτο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος στη Γεωργία. Ήταν επικεφαλής της ομάδας ενδοκρινολόγων στο εργαστήριο ακτινολογίας. Θα είναι η ξεναγός μου στο κρεματόριο. Ένας ηλικιωμένος υπάλληλος κινείται προς το μέρος μας σπρώχνοντας ένα καροτσάκι με μπάζα. «Προσπαθούν να επισκευάσουν τα κατεστραμμένα μέρη του κτιρίου, αλλά χωρίς χρήματα θα το παλεύουν για χρόνια. Οι ερευνητές από την πλευρά τους συνεχίζουν με όσα πενιχρά μέσα διαθέτουν. Ισως οι Αμερικανοί να μπορούσαν να προσφέρουν μερικά κεφάλαια…». «Είμαι εδώ για να μάθω για τον Ίλια Ιβάνοφ. Δεν μπορώ να κάνω κάτι περισσότερο» ξεκαθαρίζω.
Στο μεταξύ, έχουμε προχωρήσει μερικά μέτρα μετά την είσοδο του κρεματορίου, αλλά δεν έχω καμία διάθεση να συνεχίσουμε. Η Άνουα με ρωτάει: «Για τις διασταυρώσεις, ε;». «Νομίζω ότι η ιστορία έχει ενδιαφέρον» απαντάω. Η Άννουα χαμογελάει λέγοντας: «Δεν πρόκειται να βρεις εδώ κανένα αρχείο του Ιβάνοφ». Δείχνει με το χέρι της ένα μπλοκ κτιρίων ψηλά στον απέναντι λόφο. «Εκεί υποτίθεται ότι ζούσαν οι γυναίκες που συμμετείχαν εθελοντικά στα πειράματα. Μαζί τους έμενε και ένας γυναικολόγος. Δεν προέκυψε τίποτε από όλη αυτή την ιστορία». Ανοίγει την τσάντα της, βγάζει ένα μικρό κομμάτι χαρτί και σημειώνει μια διεύθυνση στη Μόσχα. «Εδώ, εδώ μεταφέρθηκαν τα αρχεία μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ».
Τα Κεντρικά Αρχεία του Κράτους στεγάζονται σε ένα δαιδαλώδες κτίριο στα προάστια της Μόσχας, ακριβώς απέναντι από ένα καθωσπρέπει ουζμπεκικό εστιατόριο. Ένας ένοπλος φρουρός κάθεται μέσα σε ένα κουβούκλιο. Εξηγώ τι θέλω, περνάω τον προβλεπόμενο έλεγχο και μου επιτρέπει να περάσω. Ζητάω από την υπάλληλο στην υποδοχή τα αρχεία του Ιβάνοφ. Μετά από λίγο κρατάω στα χέρια μου ένα κουτί με κωδικό ταξινόμησης «Συλλογή 187, φάκελος 1» και κάθομαι σε ένα κενό γραφείο στην αίθουσα αναγνωστηρίου.
Στις 24 Οκτωβρίου του 1924 ο Ιβάνοφ συνέταξε μια ερευνητική πρόταση η οποία έμελλε να αμαυρώσει την επαγγελματική του ακεραιότητα και να τον οδηγήσει στην εξορία. Ο Ιβάνοφ επιχείρησε να δημιουργήσει στο εργαστήριο ένα υβρίδιο ανθρώπου και πιθήκου. Από τα αρχεία δεν προέκυπτε ότι ο στρατός θα είχε ανάμειξη στις έρευνες. Επί της ουσίας, ο Ιβάνοφ ήθελε να αναπτύξει μια πρωτοποριακή θεωρία στους κόλπους της εξελικτικής βιολογίας, μέσω της οποίας όχι μόνο θα παρουσίαζε ένα νέο ανθρώπινο είδος, αλλά και θα προσέδιδε διεθνές κύρος στη σοβιετική επιστημονική παραγωγή.
Η πρότασή του έγινε δεκτή με ενθουσιασμό. Η Σοβιετική Ακαδημία θεωρούσε πως οι έρευνες του Ιβάνοφ θα μπορούσαν να δώσουν απαντήσεις σε όλα τα κεφαλαιώδη ερωτήματα σχετικά με την καταγωγή του ανθρώπινου είδους. Στα πρώτα στάδια της έρευνας ανθρωπίδες θηλυκού γένους γονιμοποιούνταν με ανθρώπινο σπέρμα. Τα πειράματα διεξήχθησαν σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Παστέρ στη Γαλλική Γουινέα και, όπως ήταν φυσικό, έμειναν απόρρητα. Όπως διαβάζω στο ημερολόγιο του γενετιστή, στα πειράματα συμμετείχαν δύο υποκείμενα, ενώ η διαδικασία της γονιμοποίησης με τη χρήση ένεσης ήταν εξαιρετικά επικίνδυνη.
Καθώς περνούσαν οι μέρες, οι χιμπατζήδες αγρίευαν. Κατά τη διάρκεια μιας εξέτασης μία εξ αυτών επιτέθηκε με τέτοια οργή στον Ιβάνοφ, που ήταν απαραίτητη η διακομιδή του στο νοσοκομείο. Οι έρευνες συνεχίστηκαν στην Αφρική, χωρίς όμως τα επιθυμητά αποτελέσματα – κανένα από τα υποκείμενα δε γονιμοποιήθηκε. Ο Ιβάνοφ εγκατέλειψε την ήπειρο το 1927 παίρνοντας μαζί του δύο γορίλες, δεκατρείς χιμπατζήδες και έναν ουρακοτάγκο. Τα περισσότερα ζώα πέθαναν κατά τη διάρκεια της μεταφοράς τους στην ΕΣΣΔ.
Ο Ιβάνοφ σκέφτηκε να διαφοροποιήσει τη μέθοδό του – θα γονιμοποιούσε γυναίκες με σπέρμα πιθήκων. Η Σοβιετική Ακαδημία συμφώνησε να χρηματοδοτήσει την έρευνα, αλλά τον έστειλε στις εσχατιές της Αμπχαζίας. Από τα αρχεία δεν προκύπτει ότι ο Στάλιν καθοδηγούσε τις έρευνες του Ιβάνοφ, ήταν όμως ενήμερος γι΄ αυτές, καθώς είχε εγκρίνει οικονομική ενίσχυση ύψους 250.000 δολαρίων με σημερινά δεδομένα. Η σοβιετική κυβέρνηση, μάλιστα, είχε τιμήσει το ινστιτούτο για το επιστημονικό του έργο.
Τα επίσημα στοιχεία αναφέρουν πως όσες γυναίκες συμμετείχαν ως υποκείμενα είχαν υπογράψει με τη θέλησή τους τη σχετική δήλωση ενδιαφέροντος. «Θέλω να λάβω μέρος στις έρευνές σας για να υπηρετήσω την επιστήμη. Παρακαλώ, μην αρνηθείτε» γράφει μια ηλικιωμένη γυναίκα από το τότε Λένινγκραντ σε γράμμα που έστειλε στον Ιβάνοφ. Ωστόσο, είναι σχεδόν βέβαιο πως ανάμεσα στα υποκείμενα ήταν και πολιτικές κρατούμενες. Οι εθελόντριες υπέγραφαν μονοετή ή διετή συμβόλαια, σύμφωνα με τα οποία θα απείχαν από κάθε σεξουαλική επαφή, δε θα αποκάλυπταν τίποτα για τα πειράματα και θα ζούσαν σε συνθήκες πλήρους απομόνωσης. Ημερολόγιο δεν κρατήθηκε, αλλά οι έρευνες δεν είχαν τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Ο Ιβάνοφ συνελήφθη το καλοκαίρι του 1930 και οδηγήθηκε στην εξορία.
Στη σταλινική Ρωσία η δημόσια αποτυχία ισοδυναμούσε με εξορία και θάνατο. Τρία «άγονα» χρόνια ήταν πάρα πολλά. Οι σύμμαχοι του Ιβάνοφ στην Ακαδημία άρχισαν να φυλλορροούν. Εξορίστηκε για πέντε χρόνια στο Καζακστάν. Στη διετία πέθανε από έμφραγμα. Στο μεταξύ, το πρόγραμμα για τη δημιουργία υβριδικών οργανισμών σταμάτησε και οι ανθρωπίδες του εργαστηρίου χρησιμοποιήθηκαν σε βιοϊατρικές έρευνες. Δεν υπάρχει η παραμικρή πληροφορία για την τύχη των εθελοντριών. Στα χρόνια που ακολούθησαν το ινστιτούτο έγινε πρότυπο για όλα τα εργαστήρια μελέτης πιθηκοειδών του πλανήτη.
Καθ΄ όλη τη διάρκεια του περασμένου αιώνα η επιστημονική σκέψη πάντα σκάλωνε στα ζητήματα που αφορούν τον πλησιέστερο συγγενή μας στο ζωικό βασίλειο. Από τη στιγμή που έχουν δημιουργηθεί τόσα και τόσα υβρίδια, για ποιο λόγο φοβόμαστε να πειραματιστούμε στο συγκεκριμένο; Μήπως η άρνησή μας είναι προϊόν της ηγεμονίας των ιουδαϊκο-χριστιανικών αντιλήψεων; Μήπως στεκόμαστε εμπόδιο στην εξέλιξη της ανθρώπινης σκέψης; Αυτά τα ερωτήματα με απασχολούσαν όταν παρέδωσα πίσω στην υπάλληλο το φάκελο του Ιβάνοφ.
Τις απαντήσεις τις έλαβα μερικές μέρες αργότερα συνομιλώντας με τη Μέρι Μίντγκλεϊ, διαπρεπή Βρετανίδα φιλόσοφο με πολυσχιδές έργο πάνω στον κλάδο της ηθικής. «Δεν πρέπει καν να επιχειρήσουμε να κατασκευάσουμε ένα τέτοιο δημιούργημα. Εξάλλου, είναι γεγονός πως αγνοούμε πάρα πολλά για τις ήδη υπάρχουσες μορφές ζωής. Δε συντρέχει λόγος να δημιουργήσουμε νέες». «Μα γιατί όχι;». «Διότι αυτά τα πλάσματα θα περάσουν όλη τους τη ζωή αναλογιζόμενα πως δεν είναι κάτι περισσότερο από υποκείμενα σε πειραματικές έρευνες. Τι χρησιμότητα μπορεί να έχει αυτό για την ανθρωπότητα; Νομίζω ότι ο Δαρβίνος είχε απόλυτο δίκιο όταν είπε πως η άρρωστη και αποτροπιαστική περιέργεια δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση οποιουδήποτε πειράματος».
Ο Ιλία Ιβάνοφ ονειρεύτηκε να φτιάξει στους λόφους της Αμπχαζίας το δικό του «παράδεισο». Λίγο πριν αποχωρήσω από το ινστιτούτο, βρήκα ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο. Η πόρτα ήταν ανοιχτή και ένα ποδήλατο ακουμπούσε στον πολυκαιρισμένο τοίχο. Η Άνουα μου είχε πει ότι εκεί βρισκόταν παλιά ένα από τα καταλύματα του προσωπικού. Μπήκα μέσα και προχώρησα με προσοχή/Ηταν σκοτεινά και υγρά. Ένα μαύρο καλώδιο απλωνόταν κατά μήκος του πατώματος και κατέληγε σε μια γυμνή λάμπα που κρεμόταν πάνω από έναν πάγκο εργασίας. Μια κούπα με αχνιστό τσάι και μερικά σχέδια με μολύβι κάλυπταν τη μια μεριά του πάγκου. Σε ένα κοντινό ράφι υπήρχαν εργαλεία για ξυλουργικές εργασίες. Ένιωσα αυτή τη δυσάρεστη αίσθηση πως κάποιος με παρακολουθεί. Αποφάσισα να βγω έξω. Είχα απομακρυνθεί λίγα μέτρα από το κτίριο. Έριξα μια τελευταία ματιά πίσω μου. Δύο κεφάλια με πολύ πυκνή τριχοφυΐα πέρασαν πίσω από τα παράθυρα του πρώτου ορόφου. Έμοιαζαν ανθρώπινα, αλλά ομολογώ ότι δεν τόλμησα να κοιτάξω για δεύτερη φορά.
Αναδημοσίευση από το τεύχος Νοεμβρίου Νο191 του περιοδικού ΄Playboy΄
Πηγή: capital.gr
